BEJN IR-REALI U S-SURREALI
Claudia Gauci tintervista lil David Aloisio
Il-ġeneru tal-fantastiku. X’jagħtik fil-kitba u xi jfisser għalik bħala individwu?
Bħalissa nħoss li dan il-ġeneru qed jagħtini ċ-ċans nesprimi ruħi bl-akbar libertà għax jeħlisni mill-irbit tad-dinja reali u mil-limiti tal-esperjenza umana nnifisha. Ovvjament, kull ma nikteb jibqa’ frott l-istħajjil ta’ moħħi li, inevitabbilment u ironikament, huwa msejjes fuq l-esperjenza umana.
Il-ġeneru tal-fantasija jagħti ċ-ċans lill-kittieba, u eventwalment lill-qarrejja, biex jalternaw bejn ir-reali u s-surreali, bejn il-possibbli u l-impossibbli. Hekk, din ix-xorta ta’ proża ġeneralment tibda bħala rakkont verosimili imma li mbagħad tibda tinfilsa elementi fantastiċi jew “maġiċi” li jagħtu l-opportunità lill-karattri jimirħu f’dinjiet fejn l-immaġinazzjoni umana tal-kitteb hija l-unika restrizzjoni – paradossalità li mill-banda l-oħra tista’ tissuġġerixxi wkoll li l-possibbiltajiet li joffri dan il-ġeneru bla limitu.
Tħoss li l-ġibda li tibqa’ tesplora dan il-ġeneru qiegħda kulma tmur titqawwa fik jew qed titħajjar tersaq ukoll lejn toroq ġodda fil-kitba?
X’aktarx li l-attrazzjoni lejn dan il-ġeneru mhijiex se tabbandunani malajr – u lanqas nixtieq li jiġri hekk. Jien stess infittex li nkompli nxettilha fija bil-qari: apparti l-qari ta’ xogħlijiet lokali bħar-rumanz distopiku Rokit ta’ Lorrane Vella u diversi xogħlijiet ta’ Trevor Żahra li fihom iħaddem b’tant sengħa r-realiżmu maġiku, qed infittex li mmantni l-ġuħ għal dan il-ġeneru billi naqra letteratura internazzjonali. Dan l-aħħar, per eżempju, għadni kemm lestejt ir-rumanz Victory City ta’ Salman Rushdie, u Klara and the Sun u The Buried Giant, it-tnejnta’ Kazuo Ishiguro. Bħalissa qed naqra mill-ġdid Frankenstein ta’ Mary Shelley u Dracula ta’ Bram Stoker, żewġ klassiċi li ma jiqfux jaffaxxinawni għal raġunijiet differenti. Dawn il-ftit eżempji internazzjonali li semmejt, ilkoll bestsellers, huma xhieda mhux biss ta’ kemm dan il-ġeneru ilu żmien jagħmel suċċess (biżżejjed niftakru li Shelley ippubblikat ir-rumanz fantaxjentifiku tagħha fl-1818) imma wkoll ta’ kif, qarrejja bħali, illum il-ġurnata għadhom ifittxuh b’tant ħerqa.
Madankollu, il-faxxinu tiegħi għal dan il-ġeneru, ma jimplikax li ma jinteressawnix itinerarji oħra fil-kitba letterarju. Diġà kont esplorajt ftit il-ġeneru tas-satira permezz ta’ Only in Ħal Biżarr – ġabra ta’ novelli umoristiċi ispirati mill-ħajja kwotidjana tal-Malti komuni. Nixtieq nesplora wkoll ir-rumanz psikoloġiku, forsi fl-ewwel persuna – ġeneru li ilu jaffaxxinani, speċjalment wara li fl-adolexxenza kont qrajt Il-Gaġġa u Samuraj, it-tnejn ta’ Frans Sammut.
Inti rriċerkajt il-kanonu letterarju Malti fid-Dottorat tiegħek. X’inhuma l-konklużjonijiet personali tiegħek dwar din il-fortizza letterarja? Hija b’saħħitha? Iċ-ċokon tal-istorja letterarja tagħna taħseb li jsawwar kanonu iktar riġidu jew iktar fluwidu? Hemm ċans li tixxaqqaq il-fortizza?
Personalment, ma nemminx li l-kanonu letterarju huwa xi lista “ffortifikata” ta’ xogħlijiet letterarji li ħadd ma jista’ jimmodifika. Fit-teżi tiegħi ppruvajt nipproblematizza l-idea tal-kanonu letterarju billi napplika d-diskors internazzjonali dwarha għall-kuntest letterarju Malti. Hemm diversi fatturi li jinfluwenzaw “il-kanonizzazzjoni” tal-aqwa xogħlijiet letterarji, bħar-rikonoxximent akkademiku, ir-reklamar, l-andament tas-suq, l-għoti tal-premjijiet letterarji, is-selezzjonijiet tal-bordijiet tas-sillabu tal-letteratura, u l-għażla ta’ xogħlijiet lokali biex jiġu tradotti u esportati lil hinn minn xtutna. Imma dawn il-fatturi huma prova biżżejjed tal-kwalità għolja tax-xogħol? Ċertament li huma indikaturi. Jista’ jagħti l-każ li jsiru ġudizzji żbaljati fl-identifikazzjoni tal-aqwa xogħlijiet? Ċertament li iva. Fl-istudju tiegħi għamilt ukoll skrutinju tal-kriterji li fuqhom jiġu bbażati l-ġudizzji fundamentali li jeżaltaw xogħlijiet letterarji meqjusa bħala superjuri, bil-konsegwenza li jitwarrbu oħrajn meqjusa bħala inferjuri. Imma l-għarfien ta’ dawn il-kriterji b’ebda mod ma jimplika li kull standard stabbilit mill-kanonizzaturi huwa dejjem ġustifikabbli. Għalhekk id-diskussjoni dwar l-eżistenza ta’ kriterji assoluti u dwar is-suġġettività tal-kanonizzaturi tibqa’ dejjem miftuħa.
L-idea tal-kanonu letterarju ma tinżilx għasel ma’ kulħadd. Hemm min iqisha bħala mekkaniżmu soċjali li jaqdi l-ideoloġija politikament u intellettwalment predominanti tal-mument. Spiss jiġri li jkun hemm kittieba li jridu joħolqu spazju għalihom infushom fil-kuntest letterarju li jiffunzjonaw fih, xi drabi jaslu jiċħdu t-tradizzjoni jew l-idea ta’ kanonu stabbilit. Iżda t-tneħħija tal-kanonu preċedenti twassal biex awtomatikament jinħolqu kanoni ġodda li jiffavorixxu ideoloġiji ġodda. Filwaqt li dan il-proċess ikompli jsostni “l-gwerer” tal-kanonu u r-rilevanza tal-istudji dwarhom, l-idea li tħott knisja biex tibni oħra toħloq il-bżonn li jiġu analizzati l-motivi li jwasslu għal dawn il-bidliet kostanti.
Dwar ir-“writer’s block”. Meta tiġi merħba biha. Ikun ifisser li għandi bżonn nieqaf u nistenna. U sadanittant, inlesti dak li jkolli għaddej. Nemmen li “n-nixfa tal-ispirazzjoni”, biex insejħilha mod ieħor, hija ta’ benefiċċju għall-kittieb innifsu.
Kif tikteb? X’inhu l-proċess tiegħek? Għandek xi ritwali? U x’tagħmel biex tegħleb il-famuża writer’s block?
Il-bidu ta’ kull proġett dejjem jinbet minn idea li tkun ilha ddur f’moħħi żmien, sakemm imbagħad, nibda nħarbex xi ħaġa. Ħafna drabi l-proċess jieqaf hemm, u l-idea tmut fuq ommha. Imma meta l-ħsieb tal-proġett jibqa’ jippersisti f’moħħi – turija li tkun idea li tista’ twassal xi mkien – inkompli nikteb sakemm nikkonvinċi ruħi li rrid nidħol għall-biċċa xogħol. Fil-proċess tiegħi tal-kitba, jien wieħed minn dawk imsejħa “plotters” għax inkun irrid li jekk jista’ jkun ikolli idea ċara tal-plott kollu. Naħseb li dan jagħmilna aktar kunfidenti biex imbagħad nasal niżviluppa aħjar il-karattri, niddeskrivi b’dettall ix-xeni, l-emozzjonijiet u l-bqija.
Peress li rrid insib bilanċ bejn il-familja, ix-xogħol, attivitajiet oħra u l-kitba, m’għandix il-lussu li jkolli xi ritwal riġidu li nimxi miegħu. La għandi ħinijiet fissi u lanqas post wieħed fejn nintefa’ nikteb. Imma ġaladarba nkun qbadt ma’ proġett, imbagħad naddatta skont l-esigenzi: nisraq siegħa ’l hemm u ’l hawn matul il-ġurnata jew matul il-lejl, niġri bil-laptop kullimkien, inniżżel notament fil-mobile u l-bqija.
Dwar ir-“writer’s block”. Meta tiġi merħba biha. Ikun ifisser li għandi bżonn nieqaf u nistenna. U sadanittant, inlesti dak li jkolli għaddej. Nemmen li “n-nixfa tal-ispirazzjoni”, biex insejħilha mod ieħor, hija ta’ benefiċċju għall-kittieb innifsu. U sakemm inkun fiha, apparti li nibqa’ nfittex sorsi ta’ ispirazzjoni, inżid id-doża tal-qari biex nibqa’ nitgħallem mill-imgħallmin tas-sengħa.
Hemm elementi fil-kitba li inti tipprijoritizza meta tikteb? L-istil? Il-plott? Il-lingwa? Il-karattri? U meta taqra, huma dawn li tfittex?
Dawn l-elementi li qed issemmi huma kollha fundamentali sabiex kittieb jipproduċi biċċa xogħol tajba. Fil-fatt, iva, meta naqra nispiċċa noqgħod nanalizza kif issenslu dawn l-elementi fundamentali fin-narrattiva tar-rumanz jew tan-novella bit-tama li jien ukoll intejjeb is-sengħa tiegħi. Per eżempju, meta bis-saħħa tat-traduzzjonijiet ta’ Claudine Borg, skoprejt lil Éric-Emmanuel Schmitt, issaħħart dwar kif dan il-kittieb juża dawn l-elementi b’tant għaqal f’xogħlijietu, b’mod speċjali fin-novelli tiegħu. Fejn tidħol in-narrattiva nħoss li qabelxejn il-qarrejja jfittxu plott intriganti – għalkemm dan mhuwiex xi kriterju li neċessarjament jagħmel xogħol aħjar minn ieħor. Dan l-aħħar qrajt Death in Venice ta’ Thomas Mann – rumanz bi plott sempliċissimu li xorta affaxxinani, fost l-oħrajn, minħabba l-karattru psikoloġikament kumpless tal-protagonista. Fih ir-rumanzier irnexxielu jżewweġ l-atmosfera Venezjana mal-qagħda interna tal-karattru ewlieni b’sengħa tal-blieh tant li bħala qarrej stajt nempatizza sew ma’ dak li kont qed naqra u “nogħdos” fl-atmosfera li ħoloq.
Dan l-aħħar kont involut ukoll fil-proċess tal-editjar. Flimkien ma’ John Portelli, editjajt ġabra ta’ poeżiji f’antoloġija dwar Gaża. Xi tgħidli dwar dan il-proċess? Kif tgħixu? Kif inhuma differenti l-esperjenzi li teditja lil ħaddieħor u teditja lilek innifsek?
Bħala editur letterarju din kienet l-ewwel esperjenza tiegħi. Kont ixxurtjat li ħdimt ma’ John Portelli, bniedem tal-esperjenza u li hu stess jikteb il-poeżiji. Peress li f’xogħli jiena ngħallem, fost l-oħrajn, il-kritika tal-poeżija, ma kinitx daqshekk diffiċli għalija biex nagħmel xi suġġeriment għal titjib fil-preżentazzjoni tax-xogħlijiet għall-antoloġija Il-Ħsad tal-Peprin. Peress li dan il-proġett ħaddan fih kontribuzzjonijiet ta’ ħafna nies, il-proċess kollu ma kienx dejjem faċli; meta aħna għaddejna s-suġġerimenti tagħna lill-poeti, ir-reazzjonijiet tagħhom ma kinux kollha l-istess. Imma xorta wasalna. Bħala edituri, ninsabu kuntenti li bil-bejgħ ta’ din l-antoloġija, s’issa diġà nġabru aktar minn elf ewro biex jingħataw lil organizzazzjoni volontarja li taħdem għas-saħħa medika tal-Palestinjani.
Ovvjament, li teditja lilek innifsek iktar faċli għax tista’ tkun aħrax kemm trid. Għalkemm xorta jibqa’ l-fatt li l-editjar tiegħek innifsek, fl-aħħar mill-aħħar qatt mhu se jkun biżżejjed. Mill-ftit esperjenza li għandi, dejjem tgħallimt ħafna minn editur li jara xogħli u llum il-ġurnata ma nkunx irrid nippubblikah jekk ma jkunx għadda mill-proċess, spiss tawwali u li jifilġek, tal-editjar.
Għandek proġetti għall-futur?
Iva, bħalissa qed naħdem fuq rumanz għall-adulti u għandi f’moħħi xi proġetti oħra.
Verżjoni ta’ din l-intervista, adattata minn Ilona Sciberras, dehret fuq Newsbook, fit-18 t’Awwissu 2024.